İncəsənət-Keçmişdən bu günə qədər dünyanı və ətrafda baş verənləri dərk etmək və mənalandırmaq, onları duyğu və düşüncələri ilə əks etdirməyin ən mühüm yolu kimi tərif edilə bilər. Tolstoy isə sənətə belə tərif verib: “İncəsənət hər hansı bir duyğunu yaşayan, bu duyğunu bilərəkdən və istəyərək başqalarına ötürmə prosesidir.”Sənətin fəlsəfi tərəfi ilə məşğul olmaq və onu müəyyən formalara görə şərh edib qiymətləndirmək vəzifəsi estetikaya məxsusdur.
Estetika nədir?
Estetika və yaxud sənət fəlsəfəsi bir obyekt kimi qavrayışları, hissləri, gözəlliyi ehtiva edən fəlsəfi bir intizamdır. 18-ci əsrə qədər estetikanı “gözəllik elmi” və ya “zövqə uyğun tənqid” kimi qiymətləndirirdilər. O, bədii, ədəbi, poetik və s. ola bilər. Çox vaxt dilimizdə isə onu kosmetika, dizayn, moda ilə birgə istifadə edirlər.
Estetikanın bizə məlum olan 2500 illik tarixi vardır.
Mütəfəkkirlər və müdriklər minilliklər boyu gözəllik və sənət haqqında düşünmüşlər, lakin bu mövzu rəsmi olaraq müstəqil fəlsəfi elm olaraq 18-ci əsrdə alman filosofları tərəfindən yaradılmışdır . O vaxta qədər alimlər bu tədqiqatı Qərbdə etika və Şərq fəlsəfəsindəki din kimi digər əsas mövzulardan ayrılmaz olaraq görürdülər .
Vizual sənətin tərkib hissəsi kimi estetik mülahizə daha çox vizual duyğu ilə əlaqələndirilir. Pifaqor və onun ardıcılları estetikanı, gözəlliyi dünyanın riyazi nizamının mükəmməlliyində görürdülər. Onlar düşünürdülər ki, natural rəqəmlərin düzülüşü, gözəlliyi təmsil edir. Bu, Pifaqor nəzəriyyəsi onların bir sıra “eksperimental” nəticələri ilə dəstəkləndi. Məsələn fleytadakı dəliklərin məsafələrinin müəyyən edilməsi buna aiddir. Pifaqorçular qızıl nisbəti məhz buna görə önəmsəyirlər.
Platona görə təbiət ancaq ideal formaları təqlid etmək üçündür. Bu da onu göstərir ki, Platon üçün estetika mimesis ideyasını özündə cəmləşdirir. Bu qeyd etdiklərimiz antik dövrün estetikaya baxışı idi. İndi isə 18-19-cu əsr, müasir estetikanın tələblərinə, təriflərinə nəzər yetirək;
Alman filososfu Kant estetikanı fəlsəfənin tam hüquqlu bir sahəsi kimi təqdim edir. O, transsendental estetikanı transsendental məntiqdən tamamilə fərqləndirir.
Nitşse isə estetikaya iki cürə yanaşır; formalist yanaşma və eskpressionist yanaşma ilə. Birincisi avtonomdur; forma dəyər mühakiməsi üçün daxili ölçüdür. Ekspressionist yanaşma ağlın ifadəsidir, rəssam və sənət əsəri arasındakı emosional bağ, fərdi və ya kollektiv duyğuları oyadan təlqinedici vasitədir.
Son zamanlar üzərində müzakirələr gedən bir başqa maraqlı estetika anlayışı isə  “estetik epistemologiya” dır. Bilik formalaşdırmaq üçün məlumatların qəbulu və vizuallaşdırılması prosesi Fiorentini-nin “estetik epistemologiya” adlandırdığı anlayışdır. Belə bir sual verək; insanlar niyə yaradıcılıq ilə məşğul olurlar? İnsan tərəfindən yaradılan əsərləri xüsusi edən nədir? Əsəri yaradan ilə əsərdən zövq alan arasında hansı əlaqələr var?
Bu suallara cavab vermək üçün, biz “eksperimental estetika”nın varlığından xəbər tutmalıyıq.
Eksperimental estetika təsvirləri qəbul etməyimizin bədən aspektlərinə yeni baxış qazandırmaq məqsədi daşıyır. Vizual görüş yalnız görünərək mövcudluğunu qoruyub saxlaya bilir. Bu, izləyici ilə “obyekt” arasında səssiz dialoqu, səssiz qarşıdurmanı təmsil edir. Dünyaya baxışımız beynin vizual hissəsinin sadəcə aktivləşməsindən çox daha mürəkkəbdir. Neyrologiya göstərdi ki, görmə multimodaldır: o, motor, somatosensor və emosiya ilə əlaqəli beyin şəbəkələrinin aktivləşdirilməsini əhatə edir.
İnsan beyni "Güzgü mexanizmi" olaraq təyin olunan hərəkətin qavranılmasını və icrasını birbaşa kodlaşdıran mexanika ilə təchiz edilmişdir. Fəaliyyətin təcəssüm edilmiş simulyasiyası, ehtimal ki, təsəvvür edilən və ya müşahidə edilən hərəkətlərin fenomenal keyfiyyətinə imkan verən şərtləri təmin edir. Təcəssüm edilmiş simulyasiya bizi başqaları ilə birləşdirmir; bizi öz dünyamıza, təbii obyektlərin, süni obyektlərin və digər fərdlərin məskunlaşdığı dünya ilə, çox vaxt özümüzü evdəki kimi hiss etdiyimiz dünya ilə əlaqələndirir. Bu da birbaşa vizual görmə və eskperimental estetika ilə səsləşir. Eksperimental estetika insanın yaradıcı ifadələrinin sosial mahiyyətini vurğulayır. Bədii ifadəyə imkan verən sosiallığın eyni formaları onların əsasında interkorporeallıq kimi təsəvvür edilən intersubyektivliyin növbəti nümunəsi kimi qeyd olunmalıdır. Yaradıcı ifadənin insan formalarına sosial performans baxımından müraciət etməklə, eksperimental estetika təcəssüm olunmuş simulyasiyanın evristik dəyərindən tam istifadə edə bilərik.

Azərbaycan Dövlət Rəsm Qalereyasının kiçik elmi işçisi
Nigar Hətəmova